Danas se  navršilo tačno trideset sedam godina  od kada je spomenik srpskim ratnicima stradalim u ratovima 1912 do 1918  vraćen na svoju prvobitnu i sadašnju lokaciju u centar Kraljeva.

Popularni „Milutin“ koji je to ime dobio tek 1985.godine posle izlaska iz štampe romana „Knjiga o Milutinu“ autora Danka Popovića, najupečatljivi je i najprepoznatljiviji simbol grada Kraljeva.

U osamdesetosmoj godini svoga postojanja, podignut  još daleke 1931.godine,nikada do danas nije dobio konačan izgled kako ga je zamislio njegov autor, ruski arhitekta i vajar Roman Verhovski koji je inače i autor istog takvog spomenika u Beogradu podignutog na Novom groblju u čast branioca Beograda 1914-1915 godine.

Još tačnije kraljevački spomenik je nastao po uzoru na ovaj beogradski i za razliku od njega livenog u Kragujevcu ,naš „Milutin“ je sačinjen na Voždovcu u čuvenoj livnici „Jeremić“ a kalupe za njega izradio je vajar Živojin Lukić.

Iako nedovršen do današnjih dana spomenik je doživeo jednu seobu sa prvobitne, i sadašnje, lokacije i to 1.maja 1960 godine kada je realizovano Rešenje opštinskog veća Narodnog odbora opštine Kraljevo od 29.novembra 1959.godine.

Dvadeset dve godine spomenik se nalazio na nedoličnoj i neuglednoj lokaciji unutar starog gradskog groblja.

Sa ovakvim ,kako bi se danas to reklo  „SI-VI“-jem Milutin je svojevrsni spomenik našim naravima čija bi dominantna karakteristika mogla da bude nedovršenost.Tačnije  osobina većine nas ,da brojne započete poslove i obaveze ostavljamo nedovršenim pravdajući se bezbrojnim,mahom neopravdanim,razlozima.

Neka nas i ova naša , malo šira priča, podseti na to da i pored  prošlogodišnje   rekostrukcije Gradskog trga i konzervacije Spomenika srpskim ratnicima ,kada je kompletno očišćen postament i bronzana figura i zamenjeni nedostajući kameni delovi ,spomenik  nije završen u skladu sa prvobitnom idejom.

Kako je i kada sagrađen Spomenik srpskim ratnicima 1912-1918 godine

Istoričar Dragan Drašković,direktor Narodnog muzeja u Kraljevu se  ovom temom bavio u svom radu „O izgradnji Spomenika srpskim ratnicima u Kraljevu“ koga je objavio u časopisu „Naša prošlost“ novembra 2011.godine.

O ovoj temi isti autor je pisao i oktobra 1982.godine u „Ibarskim novostima“ baveći se pisanjem lista „Politika“  o gradnji spomenika u  Kraljevu tridesetih godina prošlog veka.

Ideja za gradnju  spomenika,po Draškoviću, se prvi put pominje 1913 godine a realizacija je otpočela tek 1928 godine da bi spomenik bio većim delo dovršen 1931.godine. Kažemo većim delom jer se na jednom snimku koga je  iz aviona 7.avgusta 1933 sačinio pilot  narednik Milčić jasno vide skele oko spomenika na  trgu gde je tada bila smeštena i gradska pijaca.

A te 1931.godine koja se smatra godinom dovršetka spomenika 1.avgusta na gradilištu spomenika prilikom ugradnje kamnjena pri vrhu 10 metara visokog postamenta  četri radnika pala su sa skele od kojih je jedan, Dragoljub Stojaković iz Popine, preminuo sutradan od posledica pada.

8.oktobra 1937 godine „Politika“  pod naslovom  „Nedovršeni spomenik izginulim borcima iz Kraljeva“ između ostalog piše da pored podignutog postolja i izlivene figure vojnika sa puškom i zastavom još uvek nisu postavljene prvobitno planirane ploče sa imenima izginulih ratnika iako je za iste ostavljenono mesto na spomeniku. Pišući da za to nedostaje ondašnjih 60 000 dinara autor zaključuje tekst konastacijom da nije bilo više para a i pitanjem kada će biti nedostajućeg novca.

I Dragan Drašković u svom radu iz 2011 godine konstatuje : „Prepoznatljiv motiv Kraljeva, Spomenik srpskim ratnicima 1912-1918, podignut 1931.godine,još uvek nema konačan,projektom predviđen izgled i potpuno istražen istorijat,od ideje za podizanje 1913.godine, do sadašnjih vremena.Tome su doprineli Kraljevčani podeljeni i suprostavljeni po više osnova:po pitanju učešća odnosno neučešća u ratovima,po političkim opredeljenjima, po ekonomskim mogućnostima itd…Tako podeljenim nije im bilo teško da se  spore i sukobe oko utvrđivanja lokacije spomenika pre početka gradnje, zatim u toku gradnje zbog nedostatka novca ili oko količine utrošenog materijala,kao i prilikom izmeštanja sopmenika na novu lokaciju,pored Gradskog groblja, 1960.godine,koje je imalo ideološke razloge,i njegovog ponovnog vraćanja na staru lokaciju,centralni kružni trg, 1982.Sve ovo je prouzrokovalo da u projektom predviđene kamene niše na postamentu ne budu ugrađene mermerne ploče sa imenima izginulih ratnika 1912-1918 iz Kraljeva,čime bi spomenik dobio konačan izgled.“

No ta nedovršenost nije bila prepreka da se ,u jednom periodu, spomenik izmesti sa svoje prvobitne lokacije.

Izmeštanje spomenika

Prema svedočenju iz 1982 godine  učitelja u penziji Radeta Radosavljevića prve inicijative za izmeštanje sopmenika krenule su još 1945 godine kada je, po njemu, jedan službenik kraljevačkog sreza pokrenuo tu inicijativu.

Tada se ,kazuje, Radosavljević,organizuje njih nekoliko kraljevčana  na jednom neformalnom sastanku održanom u apoteci Toše apotekara, i dogovaraju  da učitelj Bora Radovanović napiše jedno pismo koje je u celini objavljeno u lokalnom listu „29 novembar“ i u kome se iznose argumenti protiv te početne inicijative.

Netačne su i priče po kojima je Tito bio jedan od inicijatora da se spomenik izmesti sa gradskog trga koji je dobio njegovo ime jer je on na tom trgu ,pored spomenika, prvi put govorio 1951.godine na proslavi desetogodišnjice formiranja  IV kraljevačkog bataljona a prva ozvaničena inicijativa dogodila se 1959 godine kada je 29.novembra doneto Rešenje opštinskog veća Narodnog odbora opštine Kraljevo da se , zbog usvajanja Generalnog urbanističkog plana,spomenik izmesti na nepostojeće vojničko groblje iz prvog svetskog rata gde je , navodno, sahranjeno preko 1000 izginulih srpskih vojnika.

Tog dana ,29.novembra 1959 godine u Kraljevu je  Aleksandar Ranković otkrio  Spomenik otpora i pobede u parku kod Železničke stanice.

Ovo Rešenje je realizovano tek šest meseci kasnije, tačnije 1.maja 1960 godine kada je Spomenik srpskim ratnicima izmešten sa gradskog trga i kad je neko primetio „da se spomenik seli na groblje da bi se na trgu napravilo „groblje (parking) automobila“.

Izmeštanje spomenika naišlo je na negodovanje građana ali nije zabeležen ni jedan javni protest što je i razmljivo imajući u vidu karater ondašnje vlasti  koja je vladala gvozdenom rukom u te prve  dve posleratne decenije.

Vraćanje Spomenika srpskim ratnicima na Trg

Preživeli solunci nikada se nisu pomirili sa izmeštanjem Spomenika srpskim ratnicima na prikladnu i neprimerenu lokaciju na starom gradskom groblju.

Okupljajući se svakog 15 septembra kraj spomenika povodom obeležavanja godišnjica proboja solunskog fronta glasno i javno su iskazivali svoje negodovanje ,zbog mesta na kome je spomenik,malobrojnim predstavnicima vlasti koji su ih udostojavali svog prisustva na taj dan.Bilo je zadivljujuće posmatrati te starine kako nemo i u tišini punoj prekora prolaze u koloni kroz grad odlazeći do groblja da polože venac na spomenik srpskim ratnicima.

 Prva zvanična inicijativa za vraćanje spomenika u centar grada zabeležena je 17.jula 1978.gofine kada je Dragan Ranković, delegat Saveza boraca u onadašnjem Društveno-političkom veću Skupštine opštine zatražio u ime učesnika oba rata, građana i omladine da se spomenik vrati u centar.

Tek dve godine kasnije ,1980.godine, ondašnji Predsednik mr Zarija Martinović daje nalog Radomiru Baraću, načelniku za urbanizam i mr.Milanu Matijeviću predsedniku Izvršnog saveta opštine da pripreme predlog za izmenu generalnog urbanističkog plana čime bi se stvorili uslovi za vraćanje spomenika.

27.januara 1982.godine Izvršni savet je usvojio Zaključak i predložio Skupštini opštine donošenje Odluke o izmeni i dopuni detaljnog urbanističkog plana u kome se nalazilo i rešenje za vraćanje spomenika u centar grada .

Skupština opštine je marta 1982. godine, na poslednjoj sednici u tom sazivu, donela Odluku o utvrđivanju urbanističkih uslova za uređenje trga i vraćanje spomenika.

Te 1982. godine ondašnjoj Jugoslaviji pretila je eksterna nelikvidnost-kriza javnog duga pa je bila suočena i sa pretnjama plenidbom aviona i brodova.Ekonomska kriza, nestašice, bonovi za pojedine artikle, par – nepar za vožnju automobila postajali su stvarnost….

Na unutrašnjem planu,posebno u Srbiji, građani su bili zabrinuti eskalcijom albanskog nacionalizma na Kosovu i masovnim demonstracijama održanim aprila predhodne, 1981.godine.

1982 godina je bila i godina izbornog ciklusa na lokalnom nivou kao u ondašnjim društveno-političkim organizacijama tako i na nivou sva tri odnašnja veća Skupštine opštine.

U takvom makro ambijentu na lokalnom nivou a posebno posle izbora Branka Maričića ondašnjeg direktora „Autotranspotra“ na funkciju predsednika Skupštine opštine 21.aprila 1982.godine, stekli su se uslovi da se stalna inicijativa solunaca o povratku spomenika na centralni gradski trg realizuje.

Prema svedočenju samog Maričića njega je , kao novoizabranog predsednika ,među prvima posetila grupa starih solunskih ratnika predvođena njegovim zemljakom iz Žiče, junakom proboja Solunskog fronta Milanom Gvozdenovićem u kojoj su bili i solunci Milan Baltić iz Mataruške Banje i Žarko Čolović iz Kraljeva.

Branko,dete palog borca iz Drugog svetskog rata,imao je puni respekt za ratnike i njihov doprinos stvaranju ondašnje države. Bio je, takođe,svestan osetljivosti političkog trenutka pa je prihvatajući se realizacije inicijative solunskih ratnika znao da akcija mora dobiti širi duštveni konsenzus i da mora biti dobro isplanirana i efikasno izvedena.

Prvi zadatak mu je bio izbor saradnika za izvođenje ove akcije. Ljude za taj zadatak Branko je nalazio kako među svojim prvim saradnicima na poslu Predsednika opštine tako i među prijateljima iz omladinskih dana i iz svog ranijeg poslovnog okruženja.

24.juna 1982 godine u kontekstu obezbeđivanja što šireg konsenzusa za realizaciju dokumenata vezanih za uređenje gradskog trga i povratak spomenika održana je zajednička sednica sva tri veća Skupštine opštine, Opštinskog odbora Saveza boraca i drugih društveno-političkih organizacija gde je konačno dogovreno da se uredi gradski trg, da se spomenik vrat na staro mesto, da se centralna gradska ulica pretvori u pešačku zonui da se rekonstruiše stara zgrada škole IV kraljevački bataljon.

Mesec dana kasnije 22jula 1982 godine održana je konstitutivna sednica Skupštine Fonda za uređenje Trga maršala Tita i restauraciju stare  škole IV kraljevački bataljon. Fond je osnovan sa namerom da se preko njega realizuje uređenje trga i povratak spomenika a i da se izbegne eventualno prozivanje Skupštine opštine za taj projekat čega je inače, bilo, posebno u delu javnosti u drugim ondašnjim republikama.

Iz tog perioda ostao je upamćen tekst objavljen u „Slobodnoj Dalmaciji“ ukojoj se tadašnji Predsednik opštine Branko Maričić proziva za veli-kosrpski nacionalizam zbog vraćanja spomenika.

Za kratko vreme preko 35 000 fizičkih i pravnih lica izvršilo jeučlanjenje u Fond i uplatilo,shodno mogućnostima, novac.

Za izvođača radova Odlukom Skupštine ondašnjeg SIZ-a za upravljnje građevinskim zemljištem a na predlog Izvršnog odbora Fonda izabrano je beogradsko preduzeće „Ratko Mitrović“ koje je sa cenom od 18.819.238.000 starih dinara i kreditom od jedne stare milijarde koga odobrava, bilo za 165 milona starih dinara jeftinije od kraljevačkog „Kablara“.

„Ibarske novosti“ u svom 1517 broju od 16.septembra 1982 godine pišu da je glavna ulica zatvorena za sobraćaj i da će uskoro početi radovi na rekonstrukciji gradskog trga.

I zaista već sutradan u subotu 17.septembra omladinske brigade otpočele su sa uklanjanjem betonskih ploča na trgu čime su i otpočeli radovi na rekonstrukciji.

Realizacija povratka Spomenika srpskim ratnicima na glavni gradski trg izvedena je u okviru poslova rekonstrukcije Trga maršala Tita i u skladu sa važećim Detaljnim urbanističkim planom koji je bio autorsko delo slovenačkog arhitekte profesora dr. Feđe Košira.

Projekat za vraćanje spomenika uradio je arhitekta Veljko Vučković iz Zavoda za zaštitu spomenika kulture a sve građevinske radove ispred Fonda vodili su inžinjer Radomir Barać i građevinski tehničar Miša Trifunović.Kamene blokove iz kamenoloma u Kamenici besplatno je rezao Rajica Kovačević kamenorezac iz sali i ugrađivali majstori iz Temske kod Pirota.

13.novembra 1982.godine, oko 13,30 sati tansporterom kraljevačke „Erozije“ spomenik je posle dvadeset dve godine vraćen na svoje mesto.

Nekako u isto vreme tog dana Predsednik Skupštine opštine Branko Maričić koji je dao veliki doprinos vraćanju spomenika sahranjivao je na gradskom groblju svoju suprugu Slađanu.

Montažu spomenika pratilo je više stotina građana koji su se spontano okupili iako termin nigde nije bio objavljen a kraljevački ugostitelj Ljubiša Marković-Batica čašćavao je radnike i prisutne građane sa zlatiborskom prepečenicom.

I ovoga puta radovi na izgradnji spomenika nisu dovedeni do kraja je, u odnosu na prvobitni projekat, u nišama na postamentu nisu upisana imena izginulih ratnika . Umesto toga na zapadnom delu spomenika postavljena je bronzana ploča sa nazivima mesta gde su vođene bitke u Prvom i Drugom balkanskom ratu, na južnoj strani postamenta je ploča sa nazivima bitaka i golgote u Prvom svetskom ratu, na istočnoj strani nalazi se ploča sa mestima u kojima su lečeni srpski ratnici i vođene odsudne bitke za probojSolunskog fronta. Na severnoj stran postamenta postavljena je u niši ploča sa natpisom: Srpskim ratnicima palim za slobodu otadžbine 1912-1918 Ratni drugovi i zahvalan narrod 1934

Simbolika spomenika

Postament- kamena monolitna stena predstavlja snagu zemlje i naroda.Podnožje predstavlja kamene morske talase koji se razbijaju o postament -snagu naroda.

Talasi simbolično podsećaju i na morske dubine – „Plavu grobicu“ gde su sahranjivani srpski ratnici oko ostrva Vido i Krf.Figura vojnika i državni grb okrenuti su ka severu odakle je došao neprijatelj. Krst na vrhu zastave je simbol vere koja je iznad svega, a stav i i silueta bronzane figure dati su u obliku krsta što simbolizuje raspeće i stradanje srpskog naroda.

Vojnik zastavu drži levom rukom, do srca, a pušku u desnoj ruci izrazom odlučnosti da brani svoju državu. Na nogana su mu opanci simbol njegovg seljačkog – narodnog porekla, a na grudima nosi odlikovanje kao simbol hrabrosti i ostvarenih pobeda srpske vojske u ratovima 1912-1918.

Visina postamenta 10,55 metara.Visina figure vojnika 4,10 metar. Visina zastave od temena glave do vrha koplja 1,87 metara Ukupna visina spomenika od tla do vrha koplja je 16,52 metara.Osnova postolja je 11,30 x 11,40 metara

Spomenik je Odlukom sva tri veća Skupštine opštine Kraljevo 29. juna 1990. godine stavljen pod zaštitu zajedno sa Trgom i delom stare čaršije.